Το προσφυγικό ζήτημα μέσα από κινηματογραφικές ιστορίες που αξίζει να δούμε
Σε λίγες ημέρες, στις 20 Ιουνίου, είναι η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων, όπως καθιερώθηκε από τον ΟΗΕ από το 2001, σε αναγνώριση της 50ής επετείου της Σύμβασης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων. Μια Ημέρα, που δεν είναι γιορτινή, αντιθέτως είναι μια υπενθύμιση για τη δυσάρεστη εξέλιξη, που συνεχώς γιγαντώνεται και αφορά εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Γιατί, πέρα από τις επίσημες ανακοινώσεις, τις εκδηλώσεις, τα τσιτάτα και τα νομικίστικα τερτίπια – «ποιοι πράγματι είναι πρόσφυγες;» – υπάρχουν οι άνθρωποι, τα θύματα πολεμικών συγκρούσεων, εμφυλίων, πολιτικών διώξεων, πείνας, καταραμένης φτώχειας, ανυπαρξίας στοιχειωδών υποδομών (έλλειψη νερού, ελάχιστης υγειονομικής φροντίδας κλπ) και αποκρουστικής εκμετάλλευσης από πολυεθνικά κυκλώματα, που τους αναγκάζουν να ξεπουληθούν για το «αμερικάνικο ή ευρωπαϊκό όνειρο».
Ο παγκόσμιος κινηματογράφος δεν θα μπορούσε ποτέ να μείνει αδιάφορος μπροστά σε αυτό το καυτό ζήτημα και ειδικά τα τελευταία τριάντα χρόνια, όταν κάποιοι «εγκέφαλοι» στα κέντρα αποφάσεων, αντί να στηρίξουν οικονομικά και ανθρωπιστικά τις χώρες και τους πληθυσμούς που πλήττονται, σχεδίασαν εν πολλοίς ένα πλάνο εκμετάλλευσης αυτών των ανθρώπων, φέρνοντας φτηνά χέρια σε αναπτυγμένες χώρες, «ανανεώνοντας» το εργατικό δυναμικό, συμπιέζοντας ταυτόχρονα τους ντόπιους, «βολεμένους», εργαζόμενους.
Όσο περνούν τα χρόνια, οι ταινίες με προσφυγικό θέμα, πολλαπλασιάζονται, καθώς πέρα από τη μεγέθυνση του προβλήματος και την κατανόηση της τραγωδίας αυτών των ανθρώπων υπάρχει και μια, όχι και τόσο, αδιόρατη ρετσέτα για παραγωγές του είδους, πολλές φορές αναδεικνύοντας αντιλήψεις που έρχονται από «ψηλά», μετατοπίζοντας τις ευθύνες στους πιο αδύναμους. Άλλωστε, ο κινηματογράφος δεν είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται για προπαγανδιστικούς λόγους ή θέλοντας να χειραγωγήσει το κοινό, ακόμη και λαούς.
Το ΑΠΕ-ΜΠΕ κάνει ένα αφιέρωμα με αυθεντικές ακηδεμόνευτες κινηματογραφικές προσπάθειες ανάδειξης του προσφυγικού προβλήματος, πέντε ταινίες κι ένα ντοκιμαντέρ, που εκτός από τη διεισδυτική τους ματιά στο ζήτημα, χαρακτηρίζονται από την καλλιτεχνική τους αρτιότητα, την κινηματογραφική τους αξία.
«Ο Μετανάστης»
Η εκκίνηση με ένα αλησμόνητο κλασικό φιλμ του βωβού κινηματογράφου (1917) από τον κορυφαίο Τσάρλι Τσάπλιν. Μπορεί η αριστουργηματική ταινία να τιτλοφορείται «Ο Μετανάστης», αλλά αυτό είναι λογικό, καθώς ακόμη η έννοια του πρόσφυγα, είναι σχεδόν άγνωστη. Ο Τσάπλιν (μετανάστης κι αυτός) θα αγγίξει με τη μοναδική του τρυφερότητα το ζήτημα της βίαιης μετεγκατάστασης, σε μια εποχή, που η πείνα θέριζε την Ευρώπη και υπήρχε η «χώρα της ευκαιρίας».
Ο λατρεμένος «αλητάκος» καταφτάνει στην Αμερική, κατηγορείται για κλοπή στο μακρύ ταξίδι του με το πλοίο, και θα γνωρίσει μια ορφανή κοπέλα, που πεινάει το ίδιο με αυτόν. Η ταινία, που μέσα στο δράμα της, χωράει και ορισμένες σκηνές απαράμιλλης ομορφιάς και γέλιου, θα πληγεί από λογοκριτικές παρεμβάσεις από το Συμβούλιο Λογοκρισίας του Σικάγο, ενώ η έξοχη σκηνή με τον αλητάκο να κλωτσάει έναν αστυνομικό, θα θεωρηθεί αρκετά χρόνια μετά ως πράξη του αντιαμερικανισμού του Τσάπλιν, κάτι που θα τον αναγκάσει να εγκαταλείψει τις ΗΠΑ. Στον ρόλο της ορφανής κοπέλας, η υπέροχη Έντνα Πέρβιανς.
«Ο φόβος τρώει τα σωθικά»
Πολλά μπορεί να καταλογίσει κανείς στον Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, αλλά σίγουρα διέθετε τη ματιά και τη γνώση, για να καταλάβει την τραγωδία των περιφρονημένων, εν προκειμένω των προσφύγων, αλλά και των ρατσιστικών αντιλήψεων, που ανθίζουν στη χώρα του, αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Από τις πλέον τρυφερές ταινίες του (βραβείο κριτικών στο φεστιβάλ Βερολίνου 1974), ο Φασμπίντερ αποφεύγει το μελόδραμα, για να περιγράψει με βιτριολική ειρωνεία, την αντιμετώπιση που έχει ένας πρόσφυγας από το Μαρόκο και ειδικά όταν θα θελήσει να ενώσει τη ζωή του, με μία μοναχική εξηντάχρονη χήρα.
Το μεταπολεμικό γερμανικό «οικονομικό θαύμα», βασισμένο και στον Μαροκινό εργάτη, δείχνει τα δόντια του. Ο χρήσιμος ξένος εργάτης δεν έχει δικαίωμα να παντρευτεί μια Γερμανίδα, ο ρατσισμός, πολυσυλλεκτικός, θα προκαλέσει αντιδράσεις ακόμη και στον κοινωνικό περίγυρο του ζευγαριού. Ο πολυπράγμων σκηνοθέτης συνδυάζοντας οξεία κοινωνική κριτική με αληθινό συναίσθημα, θα γίνει και πάλι ενοχλητικός για την γερμανική κοινή γνώμη, ακόμη και με το μελοδραματικό φινάλε της υπερίσχυσης της αγάπης. Η πρωταγωνίστρια Μπριγκίτε Μίρα, παραδίδει μία ανεπανάληπτη ερμηνεία, ενώ δίπλα της στέκεται επάξια ο Μπεν Σαλέμ.
«Τα Παιδιά των Ανθρώπων»
Εξαιρετικό φουτουριστικό θρίλερ του 2007, γυρισμένο από τον δυο φορές τιμημένο με Όσκαρ, Αλφόνσο Κουαρόν, ο οποίος αφήνοντας κατά μέρος τα ψηφιακά ή τεχνολογικά καλούδια, θα μιλήσει για μια ιστορία που θα μπορούσε να είναι και του παρόντος. Στο Λονδίνο του 2027 και σε μια ολοκληρωτική σιδερόφρακτη Αγγλία που η στειρότητα απειλεί το ανθρώπινο γένος, ένας πρώην ακτιβιστής θα βοηθήσει μία νεαρή παράνομη μετανάστρια, τη μοναδική έγκυο του πλανήτη.
Σε έναν κόσμο, γκρίζο, μοχθηρό, όπου κυριαρχείται από τη βία, χωρίς παιδικές φωνές, ο ήρωας θα κάνει τα πάντα για να σώσει την νεαρή γυναίκα και τη ζωή που έχει στα σπλάχνα της. Περιγράφοντας έναν δυστοπικό κόσμο, η ματιά του έχει έναν δικαιολογημένο και γνήσιο πεσιμισμό, δημιουργώντας ένα θρίλερ που κόβει την ανάσα, όχι τόσο για τους ήρωες, αλλά για το μέλλον του πλανήτη. Ο Κουαρόν θα αναδείξει το όποιο ταλέντο του Κλάιβ Όουεν, ενώ σε έναν μικρό χαρακτηριστικό ρόλο, ο Μάικλ Κέιν είναι αξεπέραστος.
«Ο άνθρωπος χωρίς πατρίδα»
Συγκλονιστικό περιπετειώδες δράμα (2015) από τον καταξιωμένο Γάλλο σκηνοθέτη Ζακ Οντιάρ, που φωτίζει επώδυνα και ρεαλιστικά το προσφυγικό πρόβλημα, καθώς και την προβληματική ενσωμάτωση κάθε ξένου στον «ευρωπαϊκό παράδεισο». Ο Οντιάρ θα κερδίσει τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, αφηγούμενος την ιστορία ενός μαχητή των Τίγρεων των Ταμίλ, που αποφασίζει να αφήσει πίσω του την κόλαση του εμφύλιου πολέμου στη Σρι Λάνκα και προσπαθεί να διαφύγει στη Γαλλία.
Σε ένα στρατόπεδο του ΟΗΕ συναντά μία άγνωστη νεαρή γυναίκα, μαζί με το εννιάχρονο κορίτσι της, προσποιούνται την οικογένεια και θα καταλήξουν σε ένα από τα υποβαθμισμένα συγκροτήματα κατοικιών στα περιβόητα προάστια του Παρισιού, όπου θα βρει ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα. Με ωμή ειλικρίνεια, ο Οντιάρ θα μεταφέρει τον πρόσφυγά του, ένα «παιδί του πολέμου», σε ένα ακόμη πεδίο μάχης, κάνοντάς τον να συνειδητοποιήσει ότι ουσιαστικά πέρασε τα πάνδεινα για να επιστρέψει σε όλα εκείνα απ’ τα οποία προσπάθησε να ξεφύγει.
«Το Παρίσι του Σουλεϊμάν»
Σίγουρα από τις καλύτερες ταινίες για το προσφυγικό ζήτημα των τελευταίων δυο χρόνων, το κοινωνικό δράμα του Μπορίς Λοζκίν μιλά στην καρδιά του θεατή, για όσα γίνονται στους κακόφημους δρόμους του Παρισιού, που δεν έχει σχέση με τις καρτ ποστάλ ή τις διαφημίσεις των ταξιδιωτικών γραφείων, αλλά αναδεικνύεται ως μια μητρόπολη της μιζέριας, της αποξένωσης, της βιαιότητας, των αστέγων, του διαλυμένου κοινωνικού κράτους, της ακραίας εκμετάλλευσης, αλλά και μιας έσχατης ελπίδας.
Ο Σουλεϋμάν, είναι ένας από τους χιλιάδες εκτοπισμένους που εργάζεται σκληρά με το ποδήλατό του ως διανομέας πρόχειρου φαγητού, προσπαθώντας να πάρει την πολυπόθητη άδεια παραμονής μέσω ενός κυκλώματος. Ο Γάλλος σκηνοθέτης, κάνει ένα βαθύ κοινωνικό σινεμά, καθώς μέσα από τη σκληρή καθημερινότητα του Σουλεϋμάν αναδεικνύονται καθαρά και απλά ζητήματα όπως η μετανάστευση, το άσυλο, η καταστρατήγηση των εργασιακών δικαιωμάτων, η ζωή των πληβείων στο Παρίσι. Το φινάλε συγκλονιστικό, όπως και ο νεαρός ερασιτέχνης πρωταγωνιστής.
«Φωτιά στη θάλασσα»
Ο πολυβραβευμένος και ικανότατος σκηνοθέτης Τζιανφράνκο Ρόζι μας μεταφέρει με το ντοκιμαντέρ του, που τιμήθηκε με την Χρυσή Άρκτο το 2016, στη Λαμπεντούζα, καταγράφοντας την προσφυγική κρίση την ώρα που συμβαίνει, μέσα από την ιστορία του 12χρονου πρόσφυγα Σαμουέλε. Θαυμαστή δουλειά, που δεν μπορεί να αφήσει κανέναν ασυγκίνητο, δεδομένου ότι το μικρό ιταλικό νησί έχει αναδειχθεί σε συμβολικό σύνορο της Ευρώπης, για χιλιάδες πρόσφυγες – όσους δεν πνίγονται στη Μεσόγειο.
Φυσικά υπάρχουν ακόμη πολλές αξιόλογες ταινίες για το προσφυγικό ζήτημα, για το δράμα των προσφύγων, αλλά και των ανθρώπων που δείχνουν την ανθρωπιά τους, απέναντι σε ένα γιγαντιαίο γεωστρατηγικό και οικονομικό παιχνίδι, που έχει εκατομμύρια θύματα, πέρα από τις προβεβλημένες, λιγοστές, ιστορίες θετικής κατάληξης.
