«Καύσιμο» για την αντιπολίτευση έχουν αποτελέσει τα fake news από το 2019 ως σήμερα. Μονταρισμένα βίντεο, λανθασμένες αποδόσεις εικόνων/γεγονότων και γενικεύσεις που στρεβλώνουν την πραγματικότητα, με μια κοινή συνισταμένη: να προηγείται ο θόρυβος από την αλήθεια.
του Χρήστου Μυτιλινιού
Ακολουθεί, με αυστηρή χρονολογική σειρά, ο φάκελος με τις 12 κορυφαίες περιπτώσεις που διαψεύστηκαν ή κατέρρευσαν στην τεκμηρίωση -οι στιγμές που, όπως λέει η αργκό του διαδικτύου, «πήγαν στον κουβά».
Μονταρισμένες φράσεις
1. Ιούνιος 2019 – «Δεν είμαστε όλοι ίσοι»: Παραμονές της εθνικής κάλπης, ένα βίντεο-συρραφή απομονώνει φράσεις του Κυριάκου Μητσοτάκη, ώστε να «ακούγεται» μια άποψη που δεν ειπώθηκε ποτέ. Πρόκειται για το κλασικό μοντάζ εκτός συμφραζομένων: κομμάτια που κόβονται από μεγαλύτερες απαντήσεις και ράβονται μεταξύ τους για να δημιουργήσουν ψευδή εντύπωση. Η διάδοση υπήρξε μεγάλη, όμως η πλήρης αποτύπωση των δηλώσεων, στο σύνολο και στο πραγματικό τους πλαίσιο, κατέδειξε την παραποίηση.
Εμβόλιο και «φυσιολογικός ορός»
2. Δεκέμβριος 2020 – Ο ισχυρισμός «δεν εμβολιάστηκε κανονικά»: Η πανδημία έφερε διεθνώς ένα κύμα ψεκασμένων αφηγημάτων. Στην Ελλάδα, ο εμβολιασμός του πρωθυπουργού συνοδεύτηκε από τη φήμη ότι έγινε με «saline» (φυσιολογικό ορό). Η εικόνα από την έγχυση χρησιμοποιήθηκε στρατευμένα, αγνοώντας διαδικαστικά πρωτόκολλα και γωνίες λήψης. Καμία ένδειξη δεν παρείχε στήριξη στον ισχυρισμό. Η υπόθεση καταγράφηκε ως ψευδής, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου ρεύματος παραπληροφόρησης για τα εμβόλια.
Στατιστικές «αλήθειες» που δεν ήταν αλήθειες
3. Απρίλιος 2021 – «Πρώτοι σε θανάτους Covid στην ΕΕ»: Στον πυρήνα της κατηγορίας ήταν μια στιγμιαία κατάταξη που παρουσιάστηκε ως γενική εικόνα. Οι πανδημικοί δείκτες έχουν πολλαπλές μεθοδολογίες (ανά εκατομμύριο πληθυσμού, 7ήμερος rolling μέσος, ημερήσιοι ρυθμοί, περίοδοι κύματος). Η αναγωγή μιας αποσπασματικής μέτρησης σε συνολική «αλήθεια» ήταν παραπλανητική. Η ψύχραιμη ανάγνωση των δεδομένων αποδόμησε τον ισχυρισμό.
Από το Μάτι στον Έβρο
4. Ιούλιος 2022 – «Μάτι: αριθμοί κατά το δοκούν»: Αναρτήσεις με συγκρίσεις και στρογγυλεμένους αριθμούς για την τραγωδία του 2018 επιστρατεύτηκαν για ηθική ενοχοποίηση της κυβέρνησης. Η παραπληροφόρηση καταγράφηκε τόσο στις αφετηρίες των δεδομένων όσο και στη μείξη ανόμοιων μεγεθών.
5. Αύγουστος-Δεκέμβριος 2022 – Η υπόθεση της «νεκρής Μαρίας» στον Έβρο: Το αφήγημα ότι 5χρονη πέθανε από τσίμπημα σκορπιού σε ελληνικό έδαφος και ότι οι ελληνικές αρχές αδιαφόρησαν, δρομολόγησε διεθνή κατακραυγή. Όμως στη συνέχεια, ο διεθνής τίτλος που πρώτος το απογείωσε ανακάλεσε/διέγραψε τα σχετικά δημοσιεύματα, παραδεχόμενος λάθη στην τεκμηρίωση. Η καρδιά του αρχικού ισχυρισμού -«σε ελληνικό έδαφος» και «ενοχή ελληνικών αρχών»- δεν επιβεβαιώθηκε όπως παρουσιάστηκε. Το γεγονός αυτό απονεύρωσε το βασικό επιχείρημα που εργαλειοποιήθηκε στον δημόσιο λόγο.
Τα Τέμπη στο… μοντάζ
6. Μάιος 2023 – Συνέντευξη για τα Τέμπη με κοπτοραπτική: Τα social media γέμισαν με ένα βίντεο όπου δήθεν «ακούγεται» ο πρωθυπουργός να λέει κάτι άκαρδο ή κυνικό για το δυστύχημα. Μόνο που το βίντεο ήταν μονταρισμένο: αποσπάσματα εκτός πλαισίου, κοψίματα ανάμεσα σε φράσεις, εικόνα χωρίς το πλήρες ερώτημα-απάντηση. Η αποδόμηση έγινε γρήγορα, αλλά η βλάβη είχε ήδη συντελεστεί: εκατοντάδες χιλιάδες προβολές και εγκατάσταση εντύπωσης.
7. 2023-2025 – «Παράνομο φορτίο υδρογονανθράκων» στα βαγόνια: Ένα άλλο επίμονο αφήγημα ήταν ότι στο τρένο υπήρχε κρυφό/παράνομο φορτίο καυσίμων. Οι επίσημες εργαστηριακές απαντήσεις των αρμόδιων αρχών δεν τεκμηρίωσαν τέτοιο εύρημα. Παρά την εμμονή σε blogs και fringe λογαριασμούς, η θεωρία δεν στάθηκε.
Βίντεο από αλλού και πύραυλοι που… δεν έφυγαν ποτέ
8. Μάιος 2024 – «Εισβολή μεταναστών στην Ελλάδα» με βίντεο από… την Κύπρο: Ένα παλιό πλάνο από άλλη χώρα παρουσιάστηκε ως τρέχον επεισόδιο στα ελληνικά σύνορα. Το μοτίβο είναι γνώριμο: miscaption (λανθασμένη λεζάντα) και συναισθηματική σαγήνη της εικόνας. Η γεωγραφική ταυτοποίηση και η χρονοσήμανση διέλυσαν αμέσως την κατασκευή.
9. 2024 – «Η Ελλάδα στέλνει Patriot ή S-300 στην Ουκρανία»: Η φράση «στέλνουμε ό,τι έχουμε» έγινε δημοφιλής ατάκα. Στον σκληρό πυρήνα της αποτροπής όμως -συστήματα αεράμυνας όπως Patriot ή S-300- η ελληνική θέση ήταν απολύτως αρνητική. Άλλες στοχευμένες συνεισφορές έγιναν (π.χ. ανταλλαγές BMP-1 με Marder), όμως το αφήγημα αποψίλωσης της ελληνικής αεράμυνας κατέρρευσε. Η διάκριση ανάμεσα στο «υλικό που περισσεύει/αναβαθμίζεται» και στα ζωτικά εθνικά συστήματα αγνοήθηκε σκόπιμα για να παραχθεί εντύπωση. Και «στέλνουμε στρατό» που δεν στέλνουμε
10. Ιανουάριος 2025 – Ανακυκλωμένα «διεθνή hoaxes» για Ουκρανία: Πρόκειται για το modus operandi μιας μερίδας ακροδεξιών/αντιδυτικών δικτύων: ξεπλένουν ξένες ψευδείς ιστορίες (σπατάλες προσώπων, ανύπαρκτες «βίλες», fabricated τιμολόγια), τις μεταγλωττίζουν για το εγχώριο κοινό και τις σπρώχνουν σε τηλεοπτικά πάνελ/κοινωνικά δίκτυα. Κάθε φορά που ζητήθηκαν έγγραφα, αποδείξεις ή πρωτογενές υλικό, το αφήγημα ξεφούσκωσε. Στο φόντο των παραπάνω, ένα σύνθημα-μπούμερανγκ εμφανιζόταν περιοδικά: «Η Ελλάδα στέλνει στρατό στην Ουκρανία». Η κυβερνητική θέση υπήρξε σταθερή: καμία αποστολή μάχιμων δυνάμεων. Το ότι η χώρα συνεισφέρει στοχευμένα σε εκπαιδευτικά προγράμματα, σε ανθρωπιστική βοήθεια ή σε συμμαχικά σχήματα υποστήριξης δεν μετατρέπεται -όσο και αν το φωνάζουν ορισμένοι- σε στρατιωτική ανάπτυξη ελληνικών μονάδων στο ουκρανικό έδαφος. Εδώ συναντούμε το κλασικό τέχνασμα της γενίκευσης: παίρνεις μια μερική δράση και τη διογκώνεις σε μια ολότητα που δεν ισχύει.
11. Μάρτιος 2025 – Διαδηλώσεις για τα Τέμπη «βαφτίζονται» αντιμεταναστευτικά πογκρόμ: Πλάνα από συγκέντρωση μνήμης παρουσιάστηκαν, με νέα λεζάντα, ως «μαζικές ταραχές κατά της μετανάστευσης» στην Αθήνα. Το ίδιο βίντεο, άλλη λεζάντα. Με την ταυτοποίηση του γεγονότος και τη χρονολογική αντιστοίχιση, η ψευδής απόδοση κατέρρευσε.
12. Αύγουστος 2025 – «Η Μαρέβα αγόρασε ακίνητο στο Ελληνικό»: Το καλοκαιρινό πιασάρικο σενάριο περί αγοράς 2-3 εκατ. ευρώ αναπαράχθηκε χωρίς αποδεικτικά. Ακολούθησαν εξώδικα και δημόσια διάψευση. Κανένα συμβολαιογραφικό ίχνος, καμία επιβεβαίωση από οποιαδήποτε θεσμική πηγή. Η υπόθεση τερματίστηκε ως αβάσιμη.
Τι μάθαμε από τις ψευδείς ειδήσεις
Πρώτον, η εικόνα κερδίζει τον λόγο. Είτε πρόκειται για μοντάζ που αποκόπτει φράσεις, είτε για βίντεο από άλλη χώρα που «βαφτίζεται» ελληνικό, ο πρώτος εντυπωσιασμός γίνεται όπλο. Για αυτό και η αντιδιασπορά οφείλει να είναι άμεση, με πλήρες πλαίσιο (τι ρωτήθηκε, τι απαντήθηκε, πού και πότε τραβήχτηκε το πλάνο).
Δεύτερον, οι στατιστικές είναι εύπλαστες στα χέρια όποιου αγνοεί τη μεθοδολογία. Ένα στιγμιότυπο γίνεται «γενική αλήθεια», ένας δείκτης βαφτίζεται «κατάταξη». Η υπευθυνότητα προϋποθέτει διαφάνεια για το πώς μετράμε και συγκρίνουμε.
Τρίτον, τα επιχειρήματα ισχύος της χώρας (άμυνα, συνόρων) αποτελούν εύκολη λεία για φαντασιώσεις. Το δίπολο «στέλνουμε τα πάντα-αποψιλωνόμαστε» υπήρξε ατεκμηρίωτο. Άλλο η περιορισμένη, συνεταιρική συνεισφορά στο πλαίσιο συμμαχιών, άλλο η μεταφορά ζωτικών συστημάτων που στηρίζουν την εθνική αποτροπή.
Τέταρτον, ο συνδυασμός ξένων ψευδών ιστοριών με εγχώριο «μαγείρεμα» (τα περί πολυτελών αγορών, ακινήτων, σκανδάλων χωρίς χαρτιά) δείχνει ότι η παραπληροφόρηση είναι οικοσύστημα: παραγωγή έξω, αναμετάδοση εδώ, εργαλειοποίηση στην πολιτική σκηνή.
Πέμπτον, οι διορθώσεις και οι ανακλήσεις -όταν έρχονταιδεν έχουν ποτέ την ίδια ένταση με το αρχικό hoax. Το «λάθος» γράφεται με κεφαλαία, η «συγγνώμη» με ψιλά. Για αυτό και το ρεπορτάζ που σέβεται τον εαυτό του οφείλει να προλαβαίνει, όχι να τρέχει πίσω από τη φωτιά.
Το «ξεγύμνωμα» ως μάθημα θεσμικής ανθεκτικότητας
Το ξεγύμνωμα των 12 πιο «βαριών» fake news της αντιπολίτευσης στα χρόνια Μητσοτάκη δεν είναι πανηγυρισμός· είναι μάθημα. Μάθημα προς τα κόμματα ότι ο θυμός δεν αντικαθιστά την τεκμηρίωση. Μάθημα προς τα ΜΜΕ ότι «το γρήγορο» χωρίς έλεγχο καταλήγει να υπηρετεί ξένες ατζέντες. Μάθημα προς τους πολίτες ότι το share είναι πολιτική πράξη με ευθύνη.
Και κάτι ακόμη: όποιος επενδύει στον μύθο, χάνει από την πραγματικότητα. Από το μοντάζ του 2019 μέχρι τα κουρασμένα hoaxes του 2025, το pattern είναι ίδιο. Κάθε φορά που η αλήθεια εμφανίζεται στο σύνολό της, τα μεγάλα λόγια της παραπληροφόρησης σβήνουν. Και τότε ο… κουβάς περιμένει.
